vrijdag, december 28, 2007

Laibach: de drang naar utopie en haar tegenstrijdigheden (Botanique, 13/12/2007)

‘The harmony between heaven and earth only holds if man looks up at the stars without wanting to grasp them in his hands.’
‘Het is moeilijk om een meer succesvolle dadaïstische daad te verzinnen.’ Zo omschreef de Sloveense filosoof Taras Kermauner in 1983 het op de voorgrond komen van een groep die zich ‘Laibach’ noemde, naar de Duitse naam van de Sloveense hoofdstad Ljubljana. Door de gespannen verhouding met de Duitsers doorheen de geschiedenis was de naam erg omstreden. Toen in 1918 het Habsburgse Rijk ineenstortte en de Slovenen samen met Kroaten en Serviërs een eigen staat vormden, werd het gebruik van de Duitse benaming sterk ontmoedigd. Na de bombardementen en de bezetting van Ljubjana door Nazi-Duitsland werd de Duitse naam ronduit verwerpelijk geacht.

De eerste TV-generatie
Niet alleen de naam van de groep was controversieel. In een land waarin kunst en ideologie nauw met elkaar verweven waren, nam Laibach zich voor om de spanning tussen beiden te onderzoeken. ‘Alle kunst kan het object worden van manipulatie, behalve de kunst die zelf de taal spreekt van de manipulator’, zo schreven ze in hun manifest van 1983. De kille, industrieel en militaristisch klinkende muziek deed niets om foute vermoedens op te lossen. Na een aantal optredens mocht de groep op gesprek op de Sloveense televisie. Daar zat de hele groep in uniformen strak voor zich uit te staren en zetten ze hun totalitaire parodie gewoon verder:

‘Kunst is een nobele missie die fanatisme vergt, en Laibach is een organisme waarvan de doelen, het leven en de middelen hoger zijn – in kracht en duur – dan de doelen, levens en middelen van onze individuele leden.’
Gevraagd naar een reactie op het verbod van hun eerste optreden in hun heimatstad Trbolvje antwoordde de groep:
‘De Trbovlje-actie van 1980 was bedoeld om het nationale veiligheidsnetwerk te testen. Het was een test van positief bewustzijn in het rode mijndistrict. De actie was een succes, want het was bedoeld om verboden te worden. De arbeiders werkten nauw samen met de politie, waarmee ze hun positief bewustzijn bewezen.’



Spreek de naam niet uit
Het interview laat vele kijkers perplex achter, en de Joegoslavische overheid vraagt zich af wat ze tegen een groep als Laibach kan aanvangen. De gemeente Ljubljana rakelt een oud reglement op waaruit ze besluit dat Laibach de naam van de gemeente op een ongeoorloofde wijze in de Duitse verdraaiing gebruikt. Het uitspreken van de naam Laibach wordt op die manier verboden, net als het optreden onder deze naam.

De groep houdt het hier niet bij. Ze kondigen hun optredens aan door zelf affiches op te hangen waarop enkel een asymmetrisch zwart kruis te zien is, naar een ontwerp van de Russische avant-gardeschilder Kazimir Malevitsj, met plaats en tijdstip van het gebeuren in kleine letters. De groep onderneemt ondertussen ook zijn eerste Europese tournee, ‘The Occupied Europe Tour’. Ze kiezen zoveel mogelijk voor data en plaatsen geassocieerd aan historische evenementen, wat opnieuw op veel onbegrip onthaald wordt.

Schilder
De groep wordt afwisselend beschuldigd van zowel extreemrechtse als extreemlinkse sympathieën, maar neemt daarbij bewust een ontkennende houding aan. Zij wijden zich aan de studie van ideologie en kunst en nemen zelf geen standpunt in, zo luidt hun uitleg. ‘We zijn evenzeer fascisten als Hitler een schilder was’, antwoordde zanger Milan Fras op de vraag die stilaan iedereen obsedeerde. De groep nam op een quasi-masochistische manier de rol van zondebok op in het licht van alle verdenkingen aan hun adres.

De Sloveense post-marxist Slavoj Žižek interfereerde om de lof te zingen van de groep:
‘Ik denk dat de basisboodschap van Laibach was: ‘wij willen meer vervreemding’. Andere dissidenten hebben het regime bekritiseerd, maar steeds aanvaardden ze haar eigen premissen en logica. In het geval van Laibach was het alsof het regime haar eigen boodschap teruggezonden kreeg, in haar ware, naakte vorm.’

De groep had het inderdaad zo pienter gespeeld dat diegenen die hen en hun uitspraken bekritiseerden ongewild ook de officiële ideologie van het communistische Joegoslavië bekritiseerden, waarvan zij de meest extreme uitgangspunten vertolkten.

Gibt mir ein Leitbild
In 1987 breekt de groep internationaal door met Opus Dei, dat op Mute label uitkomt. Daarop vallen vooral de covers van Queens One Vision (Geburt einer Nation) en Opus’ Life is Live (in twee versies: Leben heisst Leben in het Duits en Opus Dei in het Engels). Het geheel klink zo fascistisch dat Duitsland zelfs overweegt om de plaat te verbieden. Maar de nummers zijn gewoon letterlijke vertalingen van de originelen, en de afbeelding van een hakenkruis van bijlen op de hoes blijkt overgenomen uit het werk van de antifascistische dadaïst John Heartfield.

Wie Laibach verwijt om met de covers goedkoop succes na te streven slaat de bal ook mis. Laibach beweerde al van meet af aan dat het niets nieuws creëerde, maar de invloeden uit haar omgeving kopieerde. Het maken van de muziek verloopt volgens hen volgens vooraf bepaalde regels, het concept van de ‘ready-made’ dat ze van Marcel Duchamp overnemen. Met hun covers (de groep noemt ze Nieuwe Originelen) willen ze in vraag stellen of onschuldig geachte popmuziek niet ideologisch geladen is en aantonen dat liedjes die in hun oorspronkelijke betekenis naastenliefde uitstralen een heel andere betekenis kunnen krijgen door muziek en taal te veranderen.

Volk
Op naar het optreden. De bedoeling was om de laatste cd voor te stellen. Volk is een verzameling van herwerkte volksliederen. Typisch Laibach was om de zaal al op te warmen met Joegoslavische partizanenliederen. Voor de groep opkwam lieten ze de Brabançonne uit de luidsprekers schallen.

De groep vangt aan met Germania, een herwerking van het Lied der Deutschen. Zoals verwacht is het Laibach te doen om tegenstellingen in het beeld van een land op de voorgrond te laten komen. Er wordt vaak verwezen naar het koloniale verleden van een land (Anglia, Francia) of naar de problemen met minderheden (Francia, America). Rossiya is, net als het oorspronkelijke volkslied, één van de hoogtepunten. Laibach bewijst zijn huiswerk goed gedaan te hebben, want naast stukken uit het huidige Russische volkslied kreeg je ook fragmenten uit oudere versies en uit de Internationale, dat diende als Sovjethymne tussen 1917 en 1944.

My country, right or wrong
Op de achtergrond kregen we ook videobeelden te zien. De groep beperkte zich tot vrij voor de hand liggende montages van nationale symbolen en vlaggen. Op Yisra’el werden de Israelische en Palestijnse vlaggen met elkaar vermengd en met Laibach-symbolen. Het gaf enerzijds geruststelling omdat je niet steeds naar bedekte toespelingen moest gaan zoeken. Anderzijds verwacht je van Laibach nu eenmaal veel dubbele bodems, en die kregen we niet.

Of wel? De groep sloot af met Slovania, een herwerking van het huidige volkslied van Slovenië. Het nummer is oorspronkelijk een hymne aan de Slavische volkeren: Hey Slaven. Op de achtergrond konden we een kaart zien van het hele Slavische gebied, waaruit verschillende steden vermeld werden.

Nogmaals Slavoj Žižek (uit een interview van begin jaren ’90):

‘Het mag lijken alsof Laibach verwijst naar een hoop typisch Sloveense symbolen. Maar de dingen zijn toch lichtjes anders dan ze op het eerste zicht lijken. Om te beginnen is elke nationale traditie in zichzelf inconsistent. Wat Laibach doet is het volgende: ze verwijzen niet enkel naar Sloveense nationale symbolen, maar ook naar Sloveense symbolen die eigenlijk Slavische symbolen zijn, naar elementen uit de fascistische symboliek en tegelijkertijd naar elementen uit de stalinistische symboliek. Wat volgens mij prima werkt bij Laibach is dat zij al deze volledig inconsistente elementen samenbrengen. Je denkt dat je nationale identificatiepunten voorgeschoteld krijgt, maar je krijgt een onsamenhangend geheel, zodat elke beslissing opnieuw naar de luisteraar wordt verwezen.’

NSK
Als de groep het podium verlaat, hebben ze op een paar nummers na heel de cd in exact dezelfde volgorde gespeeld. Laibach gelooft niet in originaliteit. Op de achtergrond weergalmt de NSK-hymne, en de beelden roepen de aanwezigen op om burger te worden van ‘de eerste globale staat in de wereld’.

De NSK-staat ontstond in 1991. Het bouwde voort op de Neue Slovenische Kunst, in 1984 opgezet als een collectief van kunstenaars die een gemeenschappelijke filosofie aanhingen. Naast Laibach zijn ook Irwin (schilderkunst) en het Scipion Nasice Sisters Theater medeoprichters. In 1991 wordt de NSK als onafhankelijke staat uitgeroepen. Iedereen kan vrijwillig burger worden van de staat, waar hij ook woont. De groep die zo vaak voor nationalisten versleten zijn blijken ineens kosmopolieten te zijn die een utopische staat zonder grenzen nastreven.

Tanz mit
Na een kort intermezzo komt de groep terug. Ze vangen aan met Tanz mit Laibach, van hun uitstekende cd WAT uit 2003. Hierin maakt de groep zichzelf en haar filosofie tot thema:

Wir tanzen Ado Hinkel
Benzino Napoloni
Wir tanzen Schiekelgrueber
Und tanzen mit Maitreya
Mit Totalitarismus
Und mit Demokratie
Wir tanzen mit Faschismus
Und roter Anarchie
De laatste zinnen maken weer duidelijk hoe Laibach alle onderling tegenstrijdige ideologieën met elkaar confronteert in haar muziek. De personages in het eerste deel komen uit Charlie Chaplins film The Great Dictator. Laibach enkel als ernst beschouwen zou niet grappig zijn. Laibach enkel als grap beschouwen zou niet ernstig zijn.

NATO
Dan spelen ze Alle Gegen Alle, het enige nummer van de avond dat meer dan vijf jaar oud is. Het komt van de plaat NATO uit 1994. Met de oorlogen in ex-Joegoslavië op de achtergrond hernamen ze toen nummers rond het thema oorlog. De groep ging ook tweemaal optreden in het belegerde Sarajevo, dat ze tot NSK-vrijstaat proclameerden. De weerklank was groot. Zoran Thaler, de toenmalige minister van buitenlandse zaken van Slovenië, gaf een kopie van NATO aan NAVO-secretaris-generaal Willy Claes.

De rest van het optreden speelt de groep enkel nog nummers van WAT: Du bist unser, Hell:Symmetry, Achtung en Das Spiel ist aus. Na een heel optreden bijna uitsluitend uit de laatste twee platen te hebben geput, laat de groep nog een medley afspelen waarin veel van hun oudere nummers verwerkt zitten. De aftiteling loopt als de groep het publiek uitwuift.